Warmia-Mazury

Warmia– kraina historyczna w obecnym województwie warmińsko-mazurskim. Nazwę wzięła od pruskiego plemienia Warmów. Barwy historycznej Warmii to czerwień i biel. Powierzchnia Warmii wynosi 4249 km².Pradzieje (do 1243)

Terytorium zamieszkiwane przez Warmów znajdowało się nad Zalewem Wiślanym (Równina Warmińska) i sięgało na południe od Braniewa do Lidzbarka Warmińskiego. Prawdopodobnie głównym grodem Warmów była Orneta – w miejscu starego grodziszcza pruskiego Krzyżacy założyli nowe miasto.
Warmia w strukturze państwa krzyżackiego (1243-1466)

Na mocy decyzji papieża Innocentego IV z 1243 r. w kraju podbijanym przez Krzyżaków powstały cztery diecezje: chełmińska, pomezańska, warmińska i sambijska. Diecezja warmińska była ok. trzykrotnie większa od dominium i obejmowała teren po wielkie jeziora mazurskie na wschodzie i Pregołę na północy.

Terytorium dominium (państewka) warmińskiego przypominało kształtem trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem opierającym się o Zalew Wiślany. W dużym uproszczeniu granice Warmii wyznaczają nad Zalewem Wiślanym Frombork i Braniewo. Od Braniewa granica biegła nieco za Reszel, dalej za Biskupiec, obok Butryn, Gryźlin, Gietrzwałdu, Ornety do Fromborka. Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się na terenie Warmii. Granice Warmii ustalono w 1375 r. i przetrwały – z niewielkimi modyfikacjami – do końca jej samodzielności, czyli do zaboru jej przez Prusy w 1772.

Pierwszy biskup warmiński Anzelm z części dominium wydzielił trzecią część (środkową) na utrzymanie kapituły katedralnej, na Warmii kapituła katedralna nazywana jest też kapitułą warmińską. Kapituła warmińska utworzona w 1260 r., początkowo miała siedzibę w Braniewie, a później we Fromborku.

Siedzibą biskupów było początkowo Braniewo w latach 1280-1340, krótko Orneta w latach 1340-1350 i od 1350 Lidzbark Warmiński. Na terenie dominium warmińskiego ukształtował się podział na 10 komornictw (odpowiednik prokuratorii). Na utrzymanie kapituły warmińskiej wyznaczono trzy komornictwa: olsztyńskie (powstało w 1346 r.), a melzackie i fromborskie powstały w czasie rządów biskupa Henryka Fleminga. W dyspozycji biskupa było ich siedem: braniewskie, orneckie, dobromiejskie, barczewskie, reszelskie, jeziorańskie i lidzbarskie. Prawie wszystkie siedziby komornictw były siedzibami archiprezbiteratów, z wyjątkiem Olsztyna i Barczewa.

Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium kształtowały się etapami, w miarę zdobywania terenów zamieszkanych przez Prusów. Do zatargów dochodziło między biskupami warmińskimi, a wielkimi mistrzami krzyżackimi jeśli chodziło o granice dominium biskupiego. W sporach tych biskupi musieli ustępować wielkim mistrzom. Spór między biskupem Janem Stryprockiem, a wielkim mistrzem Winrychem von Kniprode rozstrzygał w 1375 r. sąd rozjemczy, którego wyrok zatwierdził papież Grzegorz IX. W wyniku tego sporu Warmia utraciła znaczne tereny w okolicach Reszla. Warmia w ramach państwa krzyżackiego posiadała samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej Zakonu. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1409-1411 z terenu Warmii wystawione zostały trzy chorągwie: biskupia, kapitulna i miasta Braniewa. Chorągwiami z terenu Warmii przypuszczalnie dowodzili wójtowie – biskupi i kapitulny. W bitwie pod Grunwaldem z Warmii brało udział ok. 1000 zbrojnych.
Wsie warmińskie w większości lokowane były w średniowieczu, stąd też często mają charakter owalnic (wsie Stawiguda, Glebisko) i wielodrożnic (wsie Wrzesina, Purda). Ponadto w południowej części regionu licznie występują wsie ulicówki.

Chałupy z południa Warmii są szerokofrontowe z dwuspadowymi dachami, zazwyczaj trójdzielne z centralną sienią, lecz zdarzają się również domy dwudzielne z sienią z boku. Są proste w swojej budowie z rzadka występującymi gankami czy podcieniami szczytowymi lub narożnymi. Szczyty są jednodzielne, oszalowane pionowo, chociaż występują także dwudzielne z ozdobnie wycinanym deskowaniem szczytu. W starszych chatach dachy są głównie typu krokwiowo-jętkowego z murłatą lub częściej bez murłaty. W nieco nowszych występują ramy stolcowe dekoracyjnie wykończone. Chałupy te pierwotnie stawiano szczytem do drogi, lecz później przeważyło budowanie ich równolegle do przebiegającego traktu. Dodatkowo w budownictwie południowej Warmii występują wpływy i zapożyczenia z sąsiednich regionów, z zachodu i północy. Powszechne było np. mieszanie konstrukcji zrębowej i ryglowej poprzez budowanie ścian przyziemia w technice wieńcowej a szczytów w tzw.murze pruskim. Najbardziej zdobionym elementem chaty były szparogi (wietrznice) - bogato rzeźbione deski zabezpieczające po bokach strzechę. W miejscu styku szparogów znajdował się pazdur - zdobienie szczytu domu.

Zupełnie inaczej natomiast wyglądały domy Warmii północnej. Głównie w rejonie Pieniężna i Ornety przeważała ludność wywodząca się od niemieckich osadników z Lubeki i ze Śląska, która wznosiła chałupy niczym nie przypominające tych z południowej Warmii. Budynki te były rozległe o często skomplikowanym kształcie a w swych wnętrzach mieściły izby o różnym przeznaczeniu: część mieszkalną, magazynową, hodowlaną, warsztatową oraz inne. Ich ściany najczęściej wznoszone były w technice ryglowej z wypełnieniem cegłą lub szachulcem. Zdarzały się również konstrukcje szkieletowe oszalowane, murowane oraz wieńcowe z litego drewna. Do wzniesienia jednego budynku często stosowano różne konstrukcje i techniki. Dzięki zastosowaniu ryglowych ścianek kolankowych budynki te często miały użytkowe piętra. Dachy tych domostw były duże i czterospadowe, bądź naczółkowe z dymnikiem. Pomimo zjawiska łączenia funkcji mieszkalnej oraz gospodarczej budynków wznoszono także wolno stojące budynki gospodarcze jak spichlerze czy stodoły. Ściany tych budynków były zazwyczaj prostsze w swej budowie i wykonane tańszymi technikami, jak np.szkielet oszalowany deskami. Takie wsie często występowały od Pieniężna i Ornety aż po Braniewo lecz do dzisiaj żadna tego typu konstrukcja nie zachowała się na terytorium Warmii czy Polski.


Drewniana chałupa w Kajnach